سازهای زهی که به زه صدا (chordophones) هم معروف است در واقع یکی از انواع سازها به شمار می رود که صدایی که از آن تولید می شود به واسطه ارتعاش زه، تار و یا سیم تعبیه شده در آن است و این نشان دهنده این است که این نوع سازها برای تولید صدا از زَخمه یا مضراب استفاده می کنند.
انواع سازهای زهی
این نوع سازها که به زه صدا هم مشهور هستند به دو دسته مرکب و زخمه ای تقسیم بندی می شود که در زیر به صورت اجمالی به این دو می پردازیم. در ادامه اگر می خواهید اطلاعاتی در مورد ساز شناسی کسب کنید با بیتستان همراه باشید.
- دسته اول: مرکب
این نوع زه ها یک نوع زه صدا با محملی برای زه ها و تشدید کننده ای است که در واقع جزء جدایی ناپذیر ساز هم به شمار می رود.
- دسته دوم: زخمه ای
زه های زخمه ای همان طوری که از نام آن هم می توان متوجه شد دسته ای از زه ها به شمار می رود که با زخمه زدن به وسیله انگشت و یا مضراب بر عامل ارتعاش شونده، صدا تولید می شود. اگر در اجراء سازهای زخمه ای از ناخن برای ضربه زدن استفاده شود، به اصطلاح به آن ساز زخمه ای ناخنی یا finger nail pizzicato هم گفته می شود که یکی از دستگاه های معروف که به این شکل نواخته می شود، گیتار کلاسیک است.
رایج ترین دسته بندی که می توان در دنیای موسیقی برای سازها بیان کرد سازهای زهی، سازه های کوبه ای و سازهای بادی است که هر کدام از این سازها دارای یک سری دسته بندی های متفاوت و جزئی است. به طور مثال دسته بندی سازهای زهی به صورت زیر است:
- ساز زهی از نوع مضرابی یا زخمه ای مانند سه تار و گیتار
- ساز زهی آرشه ای یا کمانه ای مانند کمانچه و ویولن
- ساز زهی کوبه ای یا ضربه ای مانند سنتور و زیلوفون
- ساز زهی شستی دار مانند پیانو
اجازه دهید مقداری هم در مورد انواع این سازها صحبت کنیم:
سازهای زهی کمانه ای یا همان آرشه ای
این نمونه از سازها در واقع به وسیله آرشه یا کمانه اقدام به تولید صدا می کند و به خاطر همین است که به آن سازهای کمانه ای یا آرشه ای هم گفته می شود و عمل به صدا درآوردن زه های این ساز به واسطه کمانه را، کمانه کشی هم می گویند. نمونه های رایج و مرسوم این نوع سازها ویولن و کمانچه است.
سازهای ضربه ای یا کوبه ای
صدا در این نوع سازهای زهی به واسطه ضربه زدن بر روی زه و یا سیم ایجاد می شود و به همین دلیل است که به آن ساز ضربه ای یا کوبه ای گفته می شود. نمونه های رایجی که می توان برای این نوع ساز ضربه ای بیان کرد پیانو و سنتور است.
- سازهای مضرابی یا زخمه ای
بخش اصلی در این نوع سازهای زهی، زه یا همان سیم یا تار است، به خاطر اینکه بر اثر ارتعاش زه یا همان سیم صدا تولید می شود و اگر سیمی تعبیه شدن در ساز توسط انگشت و یا دیگر ابزارهای فیزیکی به ارتعاش در بیاید به آن ساز مضرابی یا زخمه ای هم گفته می شود. دستگاه هایی مانند گیتار، چنگ، ماندولین از جمله نمونه های این ساز به شمار می رود.
- ساز زهی شستی دار
این نوع سازها همان طوری که می توان از نام آن هم متوجه شد برای نواختن از صفحه کلید استفاده می شود که از رایج ترین این سازها می توان به ارگ و پیانو اشاره کرد.
ویژگی های سازهای زهی یا کوردوفون ها
سازهای زهی که به کوردوفون هم مشهور است و همان طوری که در بالا هم به این موضوع اشاره کردیم صدایی که در این سازها تولید می شود حاصل لرزش زه، سیم یا تار است و در کل این یعنی ارتعاش سیم در این سازها موجب تولید صدا می شود.
برای اینکه یک صدا در سازهای زهی تولید شود از مضراب یا زَخمه استفاده می شود و در کل این دو یک ابزاری برای ضربه زدن به سیم یا زه برای تولید صدا است که توسط نوازنده ها استفاده می شود که جنس آنها می تواند متفاوت باشد ولی اکثراً از جنس فلز، چوب، پلاستیک و یا از جنس شاخ است.
ساختار کلی ساز زهی
به طور کلی اکثر سازهای زهی از یک شکم در انتهای ساز، یک دسته که در واقع محل قرار گرفتن انگشت های دست چپ است و یک سر که لبه های کوک در آنجا قرار گرفته، تشکیل شده است. بخش شکم در برخی دیگر از این نوع سازها دارای دو قسمت است و گاه بر روی یک یا هر دو قسمت از آن یک پوست کشیده شده است که در اکثر مواقع از پوست گوسفند استفاده می شود.
اجزای اصلی ساز زهی
این نوع سازها از اجزای متفاوتی تشکیل شده که در ادامه به این موارد اشاره ای کوتاه خواهیم داشت:
- سیم یا زه (chord): جنس زه یا سیم می تواند در هر دستگاهی متفاوت باشد که به طور معمول در سازهای زهی در دو نقطه، ثابت می شود و بر اثر ضربه این سیم یا زه ارتعاش پیدا می کند و صوت ایجاد می شود.
- دکمه (Button): یک قطعه کوچک است که در انتهای این سازها قرار دارد که سیم ها را به حالت کشیده نگه می دارد. مانند ویولن
- زخمه یا مضراب (plectrum،pick): این دو ابزارهایی فیزیکی هستند برای زخمه زدن به ساز
- صفحه زیر (back): به قسمت زیرین یا پشتی جبعه صوتی سازهای زهی صفحه زیر گفته می شود.
- گل یا شبکه (Rose): به روزنه های صوتی که به طور معمول به شکل گل ساخته می شود تا بین هوای داخل جعبه صوتی و هوای خارج ساز ارتباط برقرار کند، گل یا شبکه گفته می شود.
- پاشنه (hell یا frog): به بخشی از کمانه سازهای زهی که در دست نوازنده ها قرار دارد، پاشنه گفته می شود.
- خَرَک ( bridge یا ponticello): خَرَک در واقع یک قطعه کوچکی است که وظیفه اصلی آن این است که زه ها را از صفحه صوتی بالاتر نگه دارد.
